ลูกไม่ชอบทำอะไรด้วยตัวเอง? ฝึกลูกให้รู้จักรับผิดชอบ ตั้งแต่วัย 3 ขวบ | ทักษะ EF วันละตอน

"แม่ใส่รองเท้าให้หน่อยสิ..." ,"แม่เก็บของเล่นให้หนูหน่อย..."

คุณพ่อคุณแม่ที่กำลังอ่านบทความนี้อยู่ อาจจะรู้สึกคุ้นเคยกับประโยคเหล่านี้ใช่ไหมคะ? เมื่อเห็นลูกไม่ยอมทำอะไรด้วยตัวเอง คุณพ่อคุณแม่ส่วนใหญ่ก็มักจัดการให้หมดทุกอย่าง บางครั้งก็ทำให้เราอดกังวลไม่ได้ว่า ลูกจะเติบโตเป็นผู้ใหญ่ที่ไม่พึ่งพาตัวเอง หรือไม่รู้จักความรับผิดชอบรึเปล่า

ในความเป็นจริงแล้วพฤติกรรมนี้เป็นสัญญาณที่บอกว่า ลูกกำลังรอคอยความช่วยเหลือจากคุณ ในการสร้างรากฐานสำคัญในสมอง ซึ่งเราเรียกมันว่า ทักษะ EF นั่นเองค่ะ บทความนี้จะชวนคุณพ่อคุณแม่ไปทำความเข้าใจ เเละเทคนิครับมือให้ลูกช่วยเหลือตัวเองได้ รู้จักรับผิดชอบเป็นได้ตั้งแต่ลูกอยู่ในวัย 3 ขวบ ตามไปดูพร้อมกันได้เลย

ทำไมเด็กวัย 3 ขวบถึง “ยังไม่อยากทำเอง”?

ลองนึกภาพเวลาเราต้องทำงานใหม่ๆ ที่ไม่คุ้นเคยสิคะ…เรายังรู้สึกงง ๆ ไม่มั่นใจ และอยากมีคนช่วยเป็นเพื่อนอยู่เลย เด็กก็เหมือนกันค่ะ เหตุผลหลักๆ มาจากว่าทักษะ EF ยังโตไม่พอ โดยเฉพาะทักษะเหล่านี้ที่เกี่ยวกับการทำเอง

จริงๆ แล้ว เด็กวัย 3–5 ขวบอยู่ในช่วงเวลาทองของการปลูกฝังความรับผิดชอบและการทำกิจวัตรด้วยตัวเอง เพราะเป็นช่วงที่ทักษะ EF (Executive Functions) เริ่มก่อตัวอย่างจริงจัง และพร้อมสำหรับการฝึกมากที่สุด แต่หลายครั้งเด็กไม่ยอมทำเอง ไม่ใช่เพราะขี้เกียจ ไม่รับผิดชอบ หรืออยากให้พ่อแม่เหนื่อยแต่เพราะเขายังจัดกระบวนการในหัวไม่เป็น

• การวางแผน (Planning) เด็กยังไม่รู้ว่าต้องทำอะไรก่อน–หลัง เช่น แต่งตัวต้องเริ่มจากอะไร

• การจดจำลำดับงาน (Working Memory) ลืมง่ายว่าต้องทำขั้นตอนอะไรบ้าง

• การควบคุมอารมณ์ (Emotional Control) ถ้าเหนื่อย งง หรือทำแล้วผิด ก็อาจร้องไห้ ขอให้พ่อแม่ช่วย

• การเริ่มต้นทำงาน (Task Initiation) ไม่รู้จะเริ่มตรงไหน เลยแกล้งไม่ทำไปเลย

• การยับยั้งใจ (Inhibition) พอเจอสิ่งล่อตาล่อใจ เช่น ของเล่นอยู่ใกล้ ๆ ก็เปลี่ยนไปเล่นแทน

• 
  

ดังนั้นไม่ใช่เรื่องผิดเลยที่เด็กจะยังอยากให้พ่อแม่ช่วย เพราะสมองส่วน EF ยังพัฒนาไปทีละนิดเหมือนคนกำลังสร้างกล้ามเนื้อนั่นเองค่ะ

ความรับผิดชอบ ไม่ได้แปลว่า "ทำงานบ้าน" แค่อย่างเดียว

คุณพ่อคุณแม่หลายท่านอาจเข้าใจว่าการสอนลูกให้รับผิดชอบ คือการให้ลูกทำงานบ้านหนักๆ แต่สำหรับเด็กวัย 3 ขวบแล้ว ความรับผิดชอบ เริ่มต้นจากเรื่องง่าย ๆ ใกล้ตัว และเป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนา ทักษะ EF ที่ดีเยี่ยมค่ะ ความรับผิดชอบในวัย 3 ขวบ คือ:

• ความสามารถในการดูแลตัวเอง : เช่น การพยายามทานข้าวเอง การใส่เสื้อผ้าเอง หรือการล้างมือ

• การจัดการสิ่งของส่วนตัว : เช่น การเก็บของเล่นหลังเล่นเสร็จ การดูแลกระเป๋าของตัวเอง

• การทำตามข้อตกลง : เช่น การรู้ว่าต้องนอนเมื่อถึงเวลา การรู้ว่าต้องหยุดเมื่อถูกเตือน

เมื่อลูกไม่ยอมทำอะไรด้วยตัวเอง หรือขาดความรับผิดชอบ นั่นหมายความว่า ทักษะ EF ในส่วนที่ชื่อว่าการวางแผนและการจัดระบบและการมุ่งเป้าหมายยังต้องการการฝึกฝนอย่างต่อเนื่องค่ะ

ทักษะ EF 2 ส่วนสำคัญที่สร้างวินัยและความรับผิดชอบให้ลูกได้

ทักษะ EF จะช่วยให้เราจัดการกับชีวิตได้สำเร็จ เมื่อลูกมี EF ที่แข็งแรง เขาก็จะเกิดความอยากทำสิ่งต่าง ๆ ด้วยตัวเองโดยอัตโนมัติ

1. การวางแผนและการจัดระบบ (Planning and Organization)

เกี่ยวกับการรับผิดชอบอย่างไร: เมื่อลูกต้องเก็บของเล่น เขาต้องสามารถวางแผนได้ว่า "ต้องหยิบชิ้นไหนก่อน" "จะเก็บใส่กล่องไหน" การที่ลูกไม่ยอมทำเอง เพราะเขามองไม่เห็นภาพรวมของงานนั้น ๆ เลยรู้สึกท้อตั้งแต่เริ่มต้น

2. การมุ่งเป้าหมาย (Goal-Directed Persistence)

• เกี่ยวกับการรับผิดชอบอย่างไร: คือความพยายามที่จะทำสิ่งใดสิ่งหนึ่งให้สำเร็จ แม้ว่าจะเจออุปสรรคหรือรู้สึกเบื่อ เมื่อลูกเริ่มทำอะไรด้วยตัวเองแล้วเจอความยากลำบาก (เช่น ผูกเชือกรองเท้าไม่ได้) ลูกจะยอมแพ้และหันมาพึ่งพาคุณทันที

• การฝึก: ชื่นชมที่ "ความพยายาม" ไม่ใช่ที่ "ผลลัพธ์" เช่น แทนที่จะบอกว่า "เก่งจังที่ใส่เสื้อเองได้" ให้เปลี่ยนเป็น "แม่เห็นว่าหนูพยายามใส่เสื้อด้วยตัวเองจนสำเร็จเลย เยี่ยมมาก!" คำชื่นชมแบบนี้จะสร้างแรงจูงใจให้ลูกอยากพยายามในครั้งต่อไปค่ะ

ฝึกให้ลูกทำเองได้ยังไง โดยไม่ต้องบังคับ?

คุณพ่อคุณแม่สามารถฝึก EF ผ่านชีวิตประจำวันแบบง่ายๆ ได้เลยค่ะ ไม่ต้องใช้อุปกรณ์เยอะ ไม่ต้องบังคับ และยิ่งทำซ้ำ เด็กยิ่งเก่งขึ้นจริง

1) ทำให้เป็นกิจวัตรแบบ Mini-Tasks (แบ่งงานให้เล็กลง) เพราะเด็กไม่ไหวกับงานที่ซับซ้อน แต่ไหวกับงานจิ๋วๆ เช่น หยิบเสื้อ เอาแขนสอดช่อง ดึงซิป เก็บของเล่น เป็นต้น

2) ใช้รูปภาพช่วยให้จำง่ายกว่าคำพูด สำหรับเด็กเล็กทักษะ EF ยังพัฒนาไม่สมบูรณ์ เด็กวัยนี้ตอบสนองกับภาพได้ดีมากกว่า เช่น ทำโพยภาพว่า 1. แปรงฟัน → 2. แต่งตัว → 3. เก็บผ้าขนหนู จะช่วยให้ลูกเห็นขั้นตอนและทำตามความรับผิดชอบของตัวเองได้ง่ายขึ้น

3) ให้อำนาจในการเลือกเป็นของลูก เพื่อสร้างแรงจูงใจธรรมชาติ แทนที่จะเป็นการใช้คำสั่งว่า “ไปเก็บของเล่นเดี๋ยวนี้เลยนะ” ลองตั้งคำถามแบบเลือกได้ เช่น “วันนี้ลูกอยากเริ่มเก็บของเล่นชิ้นไหนก่อนดี?” เมื่อลูกได้เลือกเองจะอยากทำด้วยตัวเองมากขึ้น  เขาจะรู้สึกว่าการทำสิ่งนั้นเป็นความรับผิดชอบของเขาเอง

4) อย่าทำแทน…อดทนรอให้ลูกทำด้วยตัวเอง สิ่งนี้ดูเหมือนจะง่ายเเต่ทำยากที่สุดค่ะ เมื่อเห็นลูกพยายามแล้วทำผิด พ่อแม่ส่วนใหญ่มักจะเผลอเข้าไปทำแทนอยู่เสมอ เเต่อยากให้พ่อแม่จำไว้ว่า การเรียนรู้เกิดจากความผิดพลาด ให้เวลาลูกในการลองผิดลองถูก หากลูกขอความช่วยเหลือ ให้ถามกลับว่า "อยากให้แม่ช่วยตรงไหนดี?" แทนการทำให้ทั้งหมด

เพราะถ้าพ่อแม่เผลอทำแทน เด็กจะยิ่งรู้สึกว่าตัวเองทำไม่ได้ แต่ถ้าเราช่วยแค่ เริ่มต้น เช่น ถือเสื้อให้ลูก 1 วินาทีแรก ช่วยสอดซิปแค่จุดเริ่มต้น เด็กจะเริ่มทำเองต่อได้ง่ายกว่า 80% ค่ะ

5) เสียงชมเล็กๆ ที่ส่งผลดีต่อเด็กๆ เช่น “แม่เห็นนะว่าหนูพยายามเอง นี่แหละเก่งที่สุดเลยลูก” คำชมที่เน้นความพยายาม จะช่วยสร้างแรงใจระยะยาว ทำให้เด็กอยากทำเองมากขึ้นโดยไม่ต้องบังคับเลย

เมื่อฝึกให้ทักษะ EF ของลูกแข็งแรง เด็กจะเริ่มทำเอง ทำได้อย่างต่อเนื่อง ทำได้จนจบ และรู้สึกภาคภูมิใจในตัวเอง นี่แหละ จุดเริ่มต้นของความรับผิดชอบ ที่ไม่ต้องสั่ง ไม่ต้องบังคับ แต่เด็กเลือกทำด้วยใจตัวเอง 

เด็กวัย 3 ขวบทุกคนสามารถทำเองได้ ถ้าได้รับการฝึกทักษะ EF อย่างเหมาะสม ซึ่งรากฐานของความรับผิดชอบก็คือ การมีทักษะ EF ที่แข็งแรง สิ่งที่สำคัญที่สุดของการฝึกให้ลูกรู้จักทำอะไรด้วยตัวเองให้ได้ ไม่ใช่แค่ต้องทำให้เร็ว หรือทำให้เป๊ะ แต่คือการให้ลูกได้ลอง ค่อย ๆ ทำ ค่อย ๆ สำเร็จ และมีพ่อแม่คอยเป็นกำลังใจใกล้ ๆ การปลูกฝังให้ทำเองไม่ได้สร้างแค่ความรับผิดชอบ แต่สร้างตัวตน ความมั่นใจ และความพร้อมในการอยู่ในโลกกว้างในอนาคตนั่นเองค่ะ

มากกว่า 'ของเล่น' คือเห็นคุณได้เล่นกับลูก

วันนี้คุณเล่นกับลูกแล้วหรือยัง?

-A.smartbrain-